Lente en sterven
De lente ontwaakt! Fluitende vogels, warmere dagen, langer licht, lentekriebels in de buik...
Een zekere schroom overvalt mij om tijdens deze ontluikende lentedagen mensen te willen onderhouden met overpeinzingen over sterven en rouwen. Het lijkt tegen de natuur in.
En toch. In de maand maart van negen jaar geleden kwam het thema dood genadeloos op het voorplan van mijn leven. Toen stierf mijn tweede zoontje een week na zijn geboorte. Lente, nieuw leven en sterven, het lag allemaal heel dicht bij elkaar.
Enkele weken geleden maakte ik er mijn oudste op attent dat het de verjaardag van zijn overleden broertje was.
"En dan?" antwoordde hij op een onmiskenbaar pre-puberaal toontje.
"Ja, en dan?" dacht ik. "Misschien kunnen we een kaarsje branden" voegde ik er nog aarzelend aan toe. Hij vervaardigde zich niet eens meer om er op te antwoorden.
Negen jaar geleden schreef ik op het herinneringsprentje: "Ga nu maar slapen, mijn kind. Onze tranen zullen wel drogen in de warmte van de zon". Vreemd genoeg scheen de zon opvallend vaak in maart van dat jaar. Alleen op de dag van de begrafenis regende het.
Voor alle duidelijkheid: het is niet dat mijn kinderen geen interesse hebben in hun gestorven broertje. Voor hen maakt hij heel vanzelfsprekend deel uit van ons gezin. Soms verzucht mijn oudste dat het jammer is dat hij niet meer leeft, omdat hij vast een beter speelkameraadje zou geweest zijn dan zijn zus. En als ik aan vreemden soms gemakshalve antwoord dat ik twee kinderen heb, trekt de jongste verontwaardigd en met opgetrokken wenkbrauwen aan mijn arm. Voorts wordt hij aangehaald in vriendenboekjes (hoeveel zussen en broers heb jij), geven ze desgevraagd uitleg aan vriendjes bij de foto in de living (wie is dat daar) en las de oudste vroeger het herinneringsprentje aan de jongste voor omdat ze zelf nog niet kon lezen.
Negen jaar geleden, het was pas enkele weken na de begrafenis, liep ik met een hartsvriendin langs een boswegel en zei ik: weet je, het is eigenlijk een cadeau.
Niet dat ik jubelend rondliep in die periode. Ik hing ergens tussen hemel en aarde en had het gevoel dat ik elk moment in duizend stukjes kon breken. Ik liep in een andere tijd dan de rest van de wereld en dat was best lastig, want ik had geen zin om mij aan te passen. Ik verwachtte een diep dal, maar telkens als ik naar beneden begon te tuimelen, werd ik opgevangen door een telefoontje, een zin in een boek, de schoonheid van het licht, een onverwacht inzicht, een buitenzintuiglijke ervaring of de warme stralen van de zon op mijn huid.
Er wordt wel eens gezegd dat je beter iemand in de lente kunt verliezen dan in de herfst. Daar zit wat in, maar je moet het natuurlijk doen met wat voorhanden is en bovenal vertrouwen op het leven.
Het cadeau ontvouwde zich in verschillende stadia. Vooreerst werd ik door het overlijden van mijn kind pas echt moeder, hoe tegenstrijdig dat ook klinkt. Voordien speelde ik de rol van moeder, met veel ijver en enthousiasme, maar pas toen alle verwachtingspatronen aan diggelen lagen, verrees uit de scherven dat deel van mij dat gewoon moeder wàs. Gelukkig, want om je kind zonder kleerscheuren los te kunnen laten, moet je voluit in je moederliefde kunnen staan. Pas dan kan je loslaten zonder te verliezen.
Verder plantte het mijn verlangen om mensen te ontmoeten rond het thema sterven, stevig in de grond. Aarzelende inzichten en ervaringen die botsten met de gevestigde waarheden, werden krachtig bevestigd en verfijnd. Niet alleen de moeder in mij ontwaakte, maar ook de healer en de coach. Een weg naar een nieuwe wereld opende zich. Monumentaal. Dankbaarheid, vreugde en enthousiasme vermengden zich met het immense verdriet en vulden het gapende gat op een onverwachte manier.
Nu negen jaar later, voel ik nog steeds dankbaarheid, kracht en vertrouwen. De rest loste op in de achtergrond van mijn levensgeschiedenis. Soms trek ik wel eens een laatje open en proef ik nog de bittere smaak van ellende. Steeds zwakker, maar toch onmiskenbaar aanwezig: de wrok om gedane daden en uitgesproken woorden die ik 'fout' vond, de angst om machteloos te staan, het gevoel als slachtoffer gezien te worden.
Ik laat het laatje voor wat het is. In het volle besef dat het hier niet meer om echte gevoelens gaat, maar getriggerde emoties die voortvloeien uit oude ideeën die ik liever vaarwel wuif: het dualistische geloof in juist en fout, de gedachte onvrij te zijn, de slachtoffer-dader bril.
In het maandblad 'feeling' van februari stond een mooi interview met Hilde Van Bulck over het overlijden van haar partner. Daarin maakt ze het onderscheid tussen 'gelukkig verdriet' en 'mentaal verdriet'. 'Gelukkig verdriet' komt in het hier en nu aanspoelen als een golf, maar de golf spoelt ook terug èn laat telkens een enorm gevoel van liefde achter. Verdriet dat veroorzaakt wordt door gedachten en oordelen, is daarentegen een 'mentaal verdriet'. Zo'n verdriet is star en kan uiteindelijk tot een depressie leiden.
'Natuurlijke' emoties die zich in het hier en nu aandienen, zijn heilzaam en helpen je doorheen moeilijke situaties, maar emoties die het gevolg zijn van de gedachten en overtuigingen die je koestert, zijn kunstmatig, zetten zich vast in je lijf en maken dat het leven verstart.
Als je bijvoorbeeld voor je kind een hele toekomst zag en je opvoeden misschien ook als een investering in die toekomst beschouwde, dan kan zijn sterven heel onrechtvaardig aanvoelen want dan lijkt het alsof jouw kind en ook jou als ouder ontzettend veel afgepakt werd. Beschouw je een leven waardevol ongeacht de lengte er van en ben je er van overtuigd dat een ziel zo lang op aarde blijft als nodig, dan zal je het sterven van een kind wellicht niet zo snel als onrechtvaardig of fout bestempelen, waardoor het loslaten een stuk gemakkelijker verloopt.
Tijdens trainingen innerlijke groei wordt vaak gewerkt aan het je kunnen losmaken van je gedachten en overtuigingen om er vanop een afstand naar te kunnen kijken. Het vergt geduld en oefening, maar het is best de moeite waard, want het geeft je de mogelijkheid terug om te kiezen aan welke gedachten en daaruit voorvloeiende gevoelens jij nog voeding wilt geven.
In die context vermeld ik ook altijd graag even Kate Byron, die een prachtige en heel eenvoudige manier heeft uitgewerkt om je gedachten te onderzoeken en om te draaien om zo dichter bij je eigen waarheid uit te komen en je beleving van de werkelijkheid wezenlijk te veranderen.
Vanop een afstand naar je gedachten kijken, is evenwel niet voldoende. Je moet ook echt op een dieper niveau de vrijheid om je eigen gedachten te mogen kiezen, terugclaimen.
Ooit ontmoette ik een dame die op het einde van haar leven, erg bezig was met het overlijden van haar tweejarig dochtertje meer dan veertig jaar geleden. Doorheen haar verhaal, klonk een diepe overtuiging van onrechtvaardigheid. Dat verschrikkelijk onvoorziene overlijden was haar ten onrechte aangedaan en het gevoel van onrecht torste ze nog elke dag – haar geloof in God had sinds toen een flinke deuk gekregen. Op een keer vroeg ik haar voorzichtig of ze misschien ook niet zou kunnen denken dat haar dochtertje voorbestemd was om twee jaar te leven, dat haar leven zo af was en dat het geweldig was om haar die twee jaar te hebben mogen kennen? De dame dacht diep na en zei toen na enkele ogenblikken: nee, ik geloof dat dat iets is dat mensen denken die zichzelf willen troosten.
Inwendig moest ik glimlachen omdat haar antwoord even goed als een drogredenering beschouwd kon worden, net zoals ze vreesde dat mijn voorstel het was.
Maar het verraadde wel iets belangrijks, namelijk de overtuiging dat er maar één waarheid is en onze angst om de bal mis te slaan en ons leven op verkeerde fundamenten te bouwen.
Het is belangrijk om ons bewust te zijn van die angst, want het is dezelfde angst die ons drijft om steeds weer gelijk te willen halen tegenover anderen of ons aan onszelf doet twijfelen waardoor we eindeloos naar bevestiging vanuit de buitenwereld hengelen. Het is een bron van oeverloze discussies die ons gevoelens van afscheiding bezorgt en een hoop verwarring en onrust rond andersdenkenden of andere culturen. In plaats van onze eigen waarheid te eren èn die van anderen en samen te genieten van de mogelijkheden van zoveel diversiteit dat tegelijkertijd toch ook weer uitdrukking is van één en hetzelfde.
Als je gelooft dat er maar één waarheid is, dan heb je niet de vrijheid om je gedachten te kiezen, maar dan verplicht je jezelf te denken volgens die ene waarheid en aanvaard je blindelings alle gevoelens die er bij horen, de aangename en minder aangename. Als er maar één waarheid is, is er ook weinig evolutie mogelijk. Wat die ene waarheid dan wel is, wordt vaak gevoed door collectief, maatschappelijk of religieus sterk ondersteunde overtuigingen en denkwijzen, die vaak gedachteloos herhaald worden.
Zo lees of hoor je regelmatig wel eens dat het verlies van een kind een verlies voor het leven is en dat de pijn om een overleden kind nooit helemaal over gaat. Een kind verliezen lijkt wreed, maar veroordeeld worden om levenslang in de verlieservaring te blijven steken, is onnoemelijk veel wreder.
In die zin verheugt het mij dat er steeds meer 'andere' verhalen en boeken over 'andere' ervaringen opduiken. Ervaringen die het louter fysieke en emotionele aspect van het verlies overstijgen. Van mensen die getuigen over onvoorwaardelijke liefde en dankbaarheid op het moment van overgaan. Van verbinding over de dood heen die niets te maken heeft met niet kunnen loslaten of zichzelf dingen wijs te maken. Krachtige momenten die tonen dat in de kern van het sterven, het leven aanwezig is. De dood hoort bij het leven, maar het leven hoort ook bij de dood.
Of zoals iemand mij onlangs zei: zijn dood was in wezen een heel krachtige uitnodiging om echt te gaan leven.
Een tekst uit de begrafenismis van ons zoontje, luidde als volgt: heb met mij geduld, het is even wennen om te kunnen erkennen, dat alleen lege handen worden gevuld.
Dat gaf mooi uitdrukking aan onze hoop en aan onze ontvankelijkheid voor wat ons kind kwam brengen op de wereld. Maar als ik er nu dieper over nadenk, vind ik het niet helemaal kloppen. In zekere zin zijn er helemaal geen lege handen – ontvangen en loslaten gaat hand in hand. Als twee zijden van eenzelfde medaille. In de mate dat je ontvangt, laat je los en vice versa. Er is geen gat tussen beiden in. Geen tussenpauze waarin nog van alles verkeerd kan lopen.
Natuurlijk kan de weg soms lang zijn – het ene verlies is het andere niet. Het ritme en tempo waarin je kan ontvangen en loslaten valt nu eenmaal niet te forceren en dat hoeft ook niet.
Misschien is het belangrijkste wel dat je niet vergeet te ontvangen. Dat je naast alle verdriet en emoties steeds opnieuw ruimte maakt om te ontvangen wat je wel gegeven wordt op zo'n moment. En dat is best veel. Als iemand sterft, komen heel wezenlijke eigenschappen bovendrijven. Ik voel dat vaak het sterkst enkele dagen na het overlijden of tijdens het begrafenisritueel. Alsof de overledene de balans van zijn leven opgemaakt heeft en de kers op de taart plaatst door de essentie uit zijn levenservaringen en inzichten terug aan het geheel toe te voegen en ermee te verrijken. Dat is een prachtig moment om je hart te openen, om je verbonden te voelen met het geheel en die verrijking tot in het diepste van je vezels door te laten dringen.
Maar ook wat je op zo'n bijzonder moment ontvangt, moet je niet krampachtig willen vasthouden.
Die ochtend van de verjaardag van mijn overleden kind, heb ik er dan ook verder geen woorden meer aan vuil gemaakt.