Ook na het sterven blijft de verbinding met de overledene bestaan, ongeacht of je nu gelooft in een leven na de dood of niet. De ander wordt niet zomaar uitgewist. Door de fysieke afwezigheid van de ander, zoek je naar een nieuwe manier om je verbinding met de ander een plek te geven in je leven. Hoe kan je dat op een gezonde manier doen? Wat kan die verbinding voor je betekenen? In deze rubriek vind je naast een visie over verbondenheid over de dood heen ook een aantal tips en voorbeelden.
Het grotere geheel
Een wondermooie zonsondergang, een weidse sterrenhemel, samen met andere mensen een bijzonder moment delen... plots voel je de rillingen over je rug lopen en word je geraakt door het diepe besef deel uit te maken van een groter geheel.
Als je graag mediteert, ken je de onmetelijke stilte en ruimte die je kan ervaren als je je helemaal bewust wordt van het hier en nu en alle gedachten, gevoelens, beslommeringen van je af laat glijden.
Op zo'n momenten voel je dat je meer bent dan je fysieke lichaam en dat je deel uitmaakt van een ruimere, diepere werkelijkheid.
Wie vaak mediteert en zo het bewustzijn verruimt, kan ervaren hoe de grenzen van het individuele bewustzijn vervagen en hoe je één bent met die diepere werkelijkheid en met alle andere levende wezens. Je bent jezelf en tegelijk ook alles wat er is.
Uitnodiging tot een diepere verbinding
Ieder moment van je leven, iedere ervaring die op je levenspad komt, kan een uitnodiging zijn om je verbinding met de diepere werkelijkheid te vernieuwen en te verstevigen.
Heftige momenten in je leven, zoals wanneer je de boodschap krijgt dat je ongeneeslijk ziek bent en gaat sterven of bij het definitieve verlies van een geliefde, zijn een nog sterkere uitdaging daartoe. Dergelijke momenten hebben veel potentieel in zich. Je normale leven wordt onderuit gehaald en je wordt als het ware binnenste buiten gekeerd. Door de schok van wat je overkomt, raak je los van je alledaagse routine, je normale gedragspatronen, je gebruikelijke gedachtegangen. Misschien kan je je vertrouwde leven nog even vasthouden, maar uiteindelijk zie je je genoodzaakt om los te laten en bevind je je plots in een leegte, in een vacuüm. Deze indruk van leegte, alsof de grond onder je voeten weggeslagen is, kan zeer beangstigend en dramatisch aanvoelen. Maar tegelijk is deze leegte een bron van nieuwe mogelijkheden. Deze situatie biedt jou een kans om boven jezelf uit te stijgen, voeling te krijgen met een diepere werkelijkheid en van daaruit een nieuw hoofdstuk in je leven te creëren.
In het Tibetaans Boeddhisme (zie een benadering uit het Oosten) worden grote veranderingen beschouwd als een kans voor de ‘oorspronkelijke natuur van de geest' om zich te openbaren. Het moment zelf van de dood wordt er gezien als een krachtige gelegenheid omdat de fundamentele natuur van de geest zich dan spontaan in al haar onmetelijke kracht openbaart. Het is aan de stervende om dit als dusdanig te herkennen en ermee te versmelten.
Je zou deze intense levensmomenten kunnen beschouwen als ‘kruispunten' op je pad, waarbij je je omringd kunt voelen door heel veel krachten als je je daarvoor openstelt en gemakkelijker dan anders contact kunt maken met al je mogelijkheden. Dat op zich kan ook al voor heel veel onrust en chaos zorgen.
Daarom is het belangrijk om regelmatig ‘stil' te worden van binnen, de leegte binnen te durven gaan en voeling te krijgen of te houden met je eigen essentie. Innerlijke stilte of leegte is niet iets om bang voor te zijn. Net in die stilte is er ontvankelijkheid en het vermogen om op een ongedwongen wijze samen te vloeien met je ware zelf, de wereld, de ander. Een diepe ervaring van oer-verbondenheid -de cirkel is rond- , hoe kortstondig ook, geeft heel krachtige impulsen aan het natuurlijke proces waar je doorgaat en dat je leidt naar een nieuwe visie over jezelf en de wereld, waarin het verlies van je vertrouwde leven, van je oude zelfbeeld, van de overleden geliefde geïntegreerd kan worden en je je opnieuw kan verbinden met de werkelijkheid, jezelf en de ander.
Hoe kan je hier concreet aan werken?
Mediteren als pad naar verbinding
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de perceptie van individualiteit, waarbij we onszelf ervaren als een apart individu, voornamelijk uit de linkerhersenhelft voortspruit, terwijl de rechterhersenhelft ervaringen van éénheid kent, waarbij we alle levende wezens als één geheel ervaren. In onze huidige samenleving is vooral de linkerhersenhelft dominant, waardoor we de neiging hebben om de werkelijkheid op te splitsen in kleine stukjes en waardoor we onze waarnemingen ook steeds in een tijd-ruimte perspectief gaan ervaren. Door de dominantie van onze linkerhersenhelft is een belangrijk deel aan mogelijke inzichten en ervaringen via de rechterhersenhelft voor ons minder gemakkelijk toegankelijk geworden.
Door regelmatige meditatie kan je de verbinding tussen je rechter- en linkerhelft beter ontwikkelen, waardoor je opnieuw of nog beter toegang krijgt tot het potentieel van je rechterhersenhelft en het vermogen om een diepere werkelijkheid van eenheid en verbondenheid te ervaren.
Mediteren is een eeuwenoude techniek, die op zeer veel verschillende manieren beoefend kan worden. Het is aangewezen om er zo vroeg mogelijk mee te beginnen. Enkel door regelmatig te oefenen, verdiept je meditatie zich en worden de heilzame effecten ervan groter. Meditatie hoeft niet altijd veel om het lijf te hebben. De essentie is dat je vanbinnen stil wordt (meer over mediteren).
Bij "inspirerende teksten" vind je een meditatietekst die kan helpen om de verbinding met je essentie, de ander en een diepere werkelijkheid te stimuleren. Je kan hem gebruiken op elk moment van je leven.
Vorm geven aan je verbinding met een overleden geliefde
Ook na het overlijden, blijf je verbonden met de ander.
De verbinding, de relatie met een niet-fysiek wezen, is per definitie behoorlijk subtiel en moeilijk vast te pakken. Daarom is het belangrijk om deze relatie te 'gronden', ze te vertalen naar het niveau van het alledaagse, fysieke leven, ze letterlijk een plek te geven. Tenslotte leef jij hier, op aarde.
Niet iedereen voelt de behoefte om dit te doen. Als voor jou op het ogenblik van het sterven, de relatie stopt en de herinnering begint, is dat volslagen oké. Je kan ook de herinneringen of de vruchten van een voorbije relatie koesteren en een plek geven.
Voor anderen is de overledene nog sterk aanwezig in het nu en is de relatie niet voorbij. Je zou kunnen stellen dat de vorm waarin de relatie met de ander beleefd werd, verdwenen is, maar niet de relatie zelf. En dan rijst na een tijdje de vraag naar een nieuwe vorm, die het mogelijk maakt om uitdrukking te geven aan wat er tussen jou en de ander beweegt en leeft. Ook als je niet gelooft in een of andere vorm van voortbestaan na de dood, maakt de ander nog deel uit van jouw wezen, van jouw gedachten en overtuigingen naar aanleiding van ervaringen met de ander en draag je hem of haar mee, zolang je zelf leeft. Ook in dat concept, is het de moeite waard om in contact te blijven met dat stuk in jezelf, dat per definitie, een dynamisch gegeven is.
Misschien heb je helemaal geen zin om de verbinding met de ander in stand te houden, omdat de relatie helemaal niet zo fijn was. Uiteraard is ook dat volledig oké. Misschien vind jij het dan zinvoller om voor jezelf de dingen die vroeger gebeurd zijn te gaan verwerken en een plek te geven.
Als je wel in verbinding wil blijven met de ander, hoe kan je dan uitdrukking geven aan je relatie, je verbinding, nu de ander er fysiek niet meer is?
Zoals elke relatie, vraagt dit een zekere investering van tijd en energie. Het betekent dat je de moeite neemt om in contact te blijven. Het gaat hier niet om het herbeleven of verwerken van wat gebeurd is of het vasthouden aan oude gewoontes of voorwerpen, maar om het voelen van wat er NU is. Dit vergt een zekere training in meditatie en het aanscherpen van je innerlijke zintuigen. Je besluit om regelmatig even tijd te maken om in alle rust, alles wat jou bezighoudt, inclusief emoties en gedachten rond het sterven van de ander, zo goed mogelijk los te laten en gewoon aanwezig te zijn in het hier en nu.
Meestal lukt dit beter als je ergens comfortabel rechtop zit, met gesloten ogen. Je laat zoveel mogelijk je gedachten en gevoelens tot rust komen, trekt je als het ware terug in de stilte en neemt van daaruit waar: wat voel je fysiek gebeuren in je lijf? Voel je ergens spanning in je lijf of iets anders? Voel je ergens lichtheid? Hoe voelt die plek precies? Welke gevoelens komen naar boven? Flitsen er gedachten door je heen? Komen er beelden voor je innerlijk oog? Hoor je een geluid?
Het gaat hier om innerlijke waarnemingen. Dat betekent dat je weet dat er fysiek niets te horen of te zien valt, maar je krijgt innerlijk een indruk die zich vertaalt naar een bepaald geluid of beeld of gevoel, of een combinatie van dit alles, zoals je ook in je fantasie van alles kan beleven. Wie gemakkelijk innerlijk kan waarnemen, heeft soms het gevoel dat hij of zij, door met gesloten ogen alert aanwezig te zijn, midden in een film komt te zitten.
Wat er ook gebeurt of niet gebeurt, laat alles rustig passeren, zonder een oordeel te vormen. Niets moet. Als je voelt dat je in deze toestand helemaal ontspannen aanwezig kunt zijn, kan je focussen op de ander zoals hij NU is (buiten jou of als stuk in jou, naargelang je eigen overtuiging). Blijf rustig waarnemen wat er in jezelf gebeurt.
Nodig nu de ander uit en stel je voor dat hij of zij voor jou komt zitten. Indien je je daar niet helemaal veilig bij voelt, kan je je altijd voorstellen dat er een lemniscaat tussen jou en de ander stroomt. Dat is een platte acht (het oneindigheidsteken), waarbij je elk in een lus van die acht zit. Het lemniscaatteken verbindt, maar stelt tegelijk een duidelijke grens.
Open je hart naar de ander toe en voel opnieuw. Als dit moeilijk lukt, kan je je voorstellen dat er een koordje van jouw hart naar het hart van de ander loopt, waardoor je op hartsniveau verbonden bent. Wat gebeurt er? Misschien voel je de behoefte om iets te zeggen aan de ander. Doe dit gerust luidop. Voel wat er gebeurt als je je woorden uitgesproken hebt. Je kan de ander diep vanuit je hart iets toewensen. Neem de tijd om waar te nemen wat dit teweegbrengt. Als je klaar bent, neem dan altijd de moeite om het 'contact' respectvol af te ronden, bijvoorbeeld door een gebaar of een dankjewel.
Als deze stap voor jou niet evident is, kan je overwegen om een kursus of training te volgen om te leren mediteren en/of je innerlijke waarnemingen te versterken.
In mijn praktijk geef ik ook individuele begeleidingen. Vaak is het gemakkelijker om er in te komen, als iemand jou begeleidt bij deze innerlijke reis.
Als dit goed lukt voor jou, kan je je na een tijdje bezinnen over hoe je uitdrukking kunt geven aan je verbinding met de ander in het fysieke, alledaagse leven.
Ga bij jezelf na waar je goed in bent. Hoe geef jij spontaan uitdrukking aan jezelf, aan je leven? Ben je iemand die graag schrijft of tekent? Ben je iemand die om kan met breinaalden of naald en draad? Of ben je eerder iemand die graag in de tuin bezig is? Of graag achter het fornuis staat om voor anderen te koken? Of laat je graag je zangstem weerklinken? Iemand die graag organiseert? Zoek iets dat voor jou een gemakkelijke manier is om je uit te drukken in het leven.
Vervolgens ga je op zoek hoe je via die handelingen uitdrukking kan geven aan de verbinding met je overleden dierbare. Vertrek altijd vanuit het hier en nu. Maak contact met je dierbare op de hierboven beschreven manier en vertaal dan je indrukken naar hetgeen waarmee jij gemakkelijk werkt.
Een voorbeeld:
Stel, je bent iemand die graag kookt. Je zou je kunnen voornemen om te gaan koken voor een aantal gasten die nauw betrokken zijn met je dierbare en waarmee je graag samen rond de tafel wil gaan zitten om herinneringen op te halen. Neem papier en pen voor het menu en ga in de hierboven beschreven meditatieve toestand zitten. Maak contact met je dierbare hier en nu en neem waar wat er gebeurt binnen in je.
Misschien flitst er wel een herinnering door je hoofd aan een vakantie, waarbij je samen door de bergen wandelde, in diepe verbondenheid met elkaar. Maak de herinnering scherper. Het is niet zo belangrijk dat ze juist is. Belangrijk is dat je zo goed mogelijk waarneemt wat er nu in jou opkomt. Misschien voel je weer de ijle, frisse lucht. Hoe kan je dit gevoel uitdrukken in het koken? Misschien iets kruidigs dat voor een scherpere smaak zorgt? Je voelt de stevige samenhorigheid dat er toen was met je dierbare. Iets stevigs... een noot? De witte sneeuw op de bergtoppen... mozarella-kaas? Geef ruimte aan wat mogelijk is en laat je inspiratie stromen... Als je klaar bent met iets of wanneer de inspiratie stilvalt, maak dan je geest weer leeg, richt je terug op je dierbare en wacht tot je iets nieuws ervaart. Misschien voel je nu wel een zwaarte, de rauwte van het verlies... rauw vlees? Misschien voel je de zoetigheid van een liefdevolle verbinding... een dessert? Neem je tijd voor de details...
Terwijl je dit doet en terwijl je gaat koken en eten, geef je tijd en ruimte aan een nieuwe vorm van verbinding met de ander. Je zal niet alleen staan koken! De tijd die je in verbinding doorbrengt, is wat telt en niet het uiteindelijke resultaat...
Hetzelfde kan je doen met kleuren, vormen, woorden, materialen, planten, tonen, projecten...
Indien nodig, kan ik je ook hier helpen met persoonlijke begeleiding (zie mijn praktijk).
Misschien doe je dit een paar keer en merk je dan plots dat het niet meer 'werkt'. Dat is niet abnormaal. Een relatie is een dynamisch gegeven: de ene keer ga je dichter naar elkaar toe en de andere keer neem je weer meer afstand van elkaar. Die afstand kan nodig zijn om terug goed in contact te komen met jezelf en om zelf een stap verder te zetten in je eigen proces. Vertrouw op deze natuurlijke gang van zaken - de verbinding gaat nooit echt verloren, wat je ook doet. Voel je ook nooit verplicht om dit soort dingen te doen, als je daar eigenlijk niet echt zin in hebt.
De beschreven methode is uiteraard maar één mogelijke manier. Misschien geraak je geïnspireerd en kan je zelf andere mogelijkheden bedenken.
Voorwerpen en een altaartje zijn een veel gebruikte manier om de ander een plek te geven in je leven. Stem je af om een goed plekje in je huis te zoeken en de voorwerpen die erbij horen. Het kunnen voorwerpen zijn die aan de overledene toebehoorden, maar ook voorwerpen die voor jou vertegenwoordigen wat je nu voelt in de verbinding met de ander (zie hierboven beschreven methode).
De ochtend van de begrafenis van mijn zoontje, was ik op zoek naar iets speciaals om bij mij te dragen. Uiteindelijk vond ik in een juwelenkistje een oorring met een parel die ik gedragen had tijdens mijn huwelijksmis. Ik maakte de parel los en hing hem aan een zilveren ketting die ik om mijn hals deed.
Ik bleef de ketting elke dag dragen. Zonder voelde ik mij leeg en ‘onaf'. Het was alsof de parel de schittering droeg van de energie van mijn zoontje en wat hij voor mij betekende. Ik had het gevoel dat ikzelf begon te stralen als ik hem droeg.
Kort na de begrafenis van mijn zoontje, werd ik zwanger van mijn dochter. Voor de bevalling negen maanden later ging de ketting uit en de ganse tijd in de kraamkliniek dacht ik er niet meer aan.
De eerste keer thuis dat er kraambezoek kwam, maakte ik mij op en deed ik naar goede gewoonte mijn ketting terug aan. Ik had hem nog geen vijf minuten aan of ik voelde hoe de parel van de ketting gleed. Ik viste hem op en stak hem in mijn zak met de intentie om hem er terug aan te hangen als het bezoek vertrokken was. Maar meteen flitste de gedachte door mijn hoofd dat ik dat niet zou doen. Dat vond ik vreemd en ik stemde mij dieper af. Toen kwam de volgende gedachte: deze parel moet je niet meer dragen, nu heb je terug een kind om te dragen.
Ook een herinneringsboek maken, kan een fijne manier zijn om bezig te zijn met je geliefde.
Sommige mensen doen iets wat hun dierbare graag deed of wat hun dierbare nog wou doen en stappen zo in de voetstappen van de ander, waarmee ze vorm geven aan zijn of haar aanwezigheid.
Ook herdenkingsrituelen waar je samen met anderen uiting geeft aan je herinneringen, je gevoelens, je diepste indrukken omtrent de ander, zijn manieren om in het hier en nu 'contact' te maken met de ander en ruimte te geven aan een nieuwe vorm om bij de ander aanwezig te zijn.
Een voorbeeld van een fijn ritueel is een samenkomst met andere betrokkenen, waarbij je in een kring gaat zitten (rond een foto met een kaarsje bijvoorbeeld) en om beurt ervaringen en indrukken omtrent de overleden dierbare deelt. Je kan met een 'sprekersstok' of een kristallen steen of een ander betekenisvol voorwerp werken, dat je in handen neemt als je aan de beurt bent om te spreken en dat je doorgeeft aan je buur als je klaar bent. De bedoeling is dat je 'contact' maakt met het voorwerp of je dierbare en spontaan vertelt wat er in je opkomt. Als je niets wenst te delen, is dat volledig oké. Dan geef je het voorwerp door, zonder iets luidop te zeggen. Zo ga je verschillende malen de kring rond. Meestal verdiepen de indrukken en ervaringen zich. Dit samen kunnen delen, kan heel krachtig en waardevol zijn.
Ook voor het organiseren en leiden van een ritueel, kan ik je helpen, als je dat wenst. Dan spreken we vooraf af wat je van mij verwacht en wat ik kan doen (zie mijn praktijk).
Gesterkt door de onbewuste collectieve kennis die tijdens een ritueel aangeboord wordt, kan er heel veel in beweging komen als mensen samenkomen rond een overledene. In die zin is het begrafenisritueel zelf ook een heel intens en belangrijk moment. Het is dan ook goed om dit in de mate van het mogelijke persoonlijk en evenwichtig in te vullen. Emoties zoals verdriet en woede moeten hun plaats krijgen, maar het is goed om er over te waken dat er ook ruimte is voor liefde, dankbaarheid, vertrouwen en voor het ontvangen van liefde en vreugde vanuit de blijvende verbondenheid met de overledene.
Dit alles kan je doen om jezelf en je familie verder te helpen, maar ook om de overledene te ondersteunen. In een concept waarbij plaats is voor een leven na het overlijden (zie reis van de ziel), is uitwisseling tussen overledene en rouwenden immers mogelijk (zie overledenen en rouwenden).
Do not stand at my grave and weep,
I am not there, I do not sleep.
I am a thousand winds that blow
I am the diamond glint on snow
I am the sunlight on ripened grain
I am the gentle autumn rain
When you wake in the morning hush,
I am the swift, uplifting rush
Of quiet birds in circling flight
I am the soft starlight at night.
Do not stand at my grave and weep
I am not there, I do not sleep.
(May Elisabeth Frye)