Symptomen tijdens de laatste dagen/uren
Het precieze tijdstip van sterven is iets dat moeilijk te voorspellen valt, ook door artsen - ieder stervensproces is uniek. Maar volgende verschijnselen geven toch aan dat het niet langer dan enkele dagen meer zal duren.
Slikproblemen
Als de stervende niet meer kan slikken, heeft hij naast voeding nu ook geen drinken meer nodig. Dring niets op - de vloeistof zou in de longen kunnen lopen en daar een ontsteking veroorzaken of aanleiding kunnen geven tot oedemen (vochtophoping). Je kan de mond bevochtigen met behulp van een spuitje met water of een waterbenevelaar en de lippen soepel houden met balsem.
Als hij of zij wel nog kan slikken, maar niet meer de kracht heeft om voldoende te zuigen, kan een kort afgeknipt rietje soelaas brengen.
Afwezigheid
De interesse voor de fysieke wereld neemt af. De blik wordt glazig en is op oneindig gericht. Zelfs als stervenden niet meer bij normaal dagbewustzijn zijn, kunnen ze nog altijd horen. Het gehoor is het laatste zintuig dat verzwakt.
Onwillekeurige bewegingen
Soms maakt de stervende onwillekeurige bewegingen die lijken op zenuwtrekkingen bij het inslapen. Hij of zij heeft hier zelden last van.
Doodsreutel
Als er zich slijm in de mond, keel of longen van de stervende ophoopt, kan de langsstromende lucht een rochelend geluid maken. De stervende heeft hier geen last van, maar het is belastend voor familie en geliefden om ernaar te luisteren.
Als de doodsreutel nog maar net begint, kan medicatie dit nog tegenhouden.
Het hoofd in zijligging leggen, zodat de tong de luchtwegen vrij laat, kan helpen. Aspiratie, tapoteren of aerosol is niet aangewezen.
Verandering van ademhaling
De ademhaling kan heel onregelmatig worden: de stervende ademt soms sneller, soms trager, soms luider, soms zwakker en af en toe stopt de ademhaling enkele ogenblikken volledig (dit kan soms tot 15 seconden lang zijn). Dit laatste kan heel lastig zijn voor zij die de stervende omringen - omdat dit telkens de indruk geeft dat het afgelopen is, terwijl het nog een eindje kan duren eer de stervende volledig stopt met ademen. Een zuurstofmasker biedt hier geen hulp en is eerder belemmerend dan ondersteunend. De laatste ademstoten klinken soms als zuchten. Het stoppen van de ademhaling is het meest opvallende teken dat de fysieke dood is ingetreden.
Overmatige transpiratie
Sommige stervenden gaan overvloedig zweten. Regelmatige verfrissing (vb. met een nat washandje), droog beddengoed en goede huidverzorging is dan belangrijk voor het comfort.
Terminale koorts
Het kan dat de lichaamstemperatuur van de terminale patiënt stijgt.
Na het overlijden zal de temperatuur van het lichaam ongeveer met één graad per uur dalen tot het lichaam de temperatuur van de omgeving aangenomen heeft.
Doodsmasker en vlekken
Door een zwakkere bloedcirculatie valt de druk in de kleinste vertakkingen van het bloedstelsel weg. Dit veroorzaakt koude handen en voeten en blauwe vlekken. Lippen en nagels worden blauw, de neus wordt spitser, koud en wit en het gezicht valt in.
Onder invloed van de zwaartekracht en de zwakkere bloedcirculatie gaan bepaalde bloedbestanddelen uit de bloedbaan. Daardoor ontstaan op de rug en achteraan op de benen lijkvlekken.
Na het overlijden verplaatst het bloed zich naar de laagst gelegen delen van het lichaam. De kleinste adertjes zetten er daardoor uit, waardoor de huid op bepaalde plaatsen een roze tint krijgt. Later wordt de tint van die vlekken donkerder tot purper.
Vocht- en stoelgangverlies
Dit kan de dood net voorafgaan. Sowieso worden urine en stoelgang minder en kleurt de urine donker.
Na het sterven is er een moment van spierrelaxatie waardoor het lichaam vloeistoffen en stoelgang kan verliezen. Daarna treedt een fase van lijkstijfheid in, die na een tijd weer vanzelf overgaat.
Bronnen: Palliatieve thuiszorg. Gids voor patiënten en begeleiders, PHA, Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 2000,
Palliatieve zorg in de praktijk. Zakboekje voor hulpverleners, Palliatief support team UZ Leuven, Acco, 2008.